Παλιά κλασσική τουρκομερίτικη έκφραση που σημαίνει τον τζαμπατζή ή κακοπληρωτή οφειλέτη. Εξακολουθεί να χρησιμοποιείται κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα (και ως μπαταχτσής κατά τα μπαξές-μπαχτσές, καϊξής-καϊκτσής κ.α.).
Να μην συγχέεται με το επίσης τουρκικό σελέμης, διότι αυτός είναι μάλλον εκ μιζέριας τρακαδόρος και φτωχομπινές, ενώ ο μπαταξής είναι κακόπιστος οφειλέτης αντικειμένου οιασδήποτε αξίας.
Εν Πάτραις, το συνώνυμο του μπαταξή λεγόταν μια δόση και «μπήχτης» = τρακαδόρος / βουταδόρος (εκ του μπήγω= φεσώνω / κάνω τράκα / βουτάω πράγματα, δηλ. εξομοιώνεται με τον κλέφτη.
Εν Αγγλία, η δολία αποφυγή πληρωμής εισιτηρίου (fare dodging), δηλαδή το μπαταξιλίκι κομίστρου, υπάγεται στην κατηγορία των ατιμωτικών αδικημάτων (dishonest crimes), δηλαδή τυχόν καταδίκη συνεπάγεται στέρηση αδείας ασκήσεως επαγγέλματος σε ορισμένους κλάδους (π.χ. δικαιοσύνης-δικηγόροι, οικονομικών-εφοριακοί, λογιστές κ.α.), κώλυμα προσλήψεως ή και απόλυση, όπως ακριβώς παρ’ ημίν με τα ατιμωτικά αδικήματα κατά της περιουσίας (π.χ. κλοπή, υπεξαίρεση, απάτη κτλ).
Τα παλιά χρόνια, οι πιτσιρίκοι ανέβαιναν στο πίσω μέρος του τραμ κι έκαναν «σκαλομαρία», δηλαδή σκαλώναν στους πίσω προφυλακτήρες με τα πόδια τους να κρέμονται, προκειμένου να μην τους πάρει είδηση ο οδηγός και πληρώσουν εισιτήριο (γιατί η φτώχεια ήταν απερίγραπτη). Κάθε φορά που ο τραμβαγέρης τους αντιλαμβανόταν, σταματούσε, κατέβαινε και τους έστελνε ή απειλούσε ότι θα τους πάρει ο διάολος. Οι πιτσιρίκοι, φυσικά, είχαν κατέβει και κορόιδευαν από μακριά. Όταν ο ζοχαδιασμένος τραμβαγέρης ξανακαθόταν στην θέση του και ξεκινούσε πάλι, οι πιτσιρίκοι ξανασκάλωναν. Αυτό το βιολί σταμάτα-ξεκίνα, συνεχιζόταν μέχρι να βαρεθεί ο οδηγός και να κάνει τα στραβά μάτια.
Το μπαταξιλίκι λοιπόν, δεν είναι ούτε απλή, ούτε ασήμαντη υπόθεση. Άλλωστε, οι παλιοί ταβερνιαρέοι δήλωναν νέτα-σκέτα ότι «ο βερεσές απόθανε κι ο γιος του πάει στην Πόλη» και συμβολικώς πετούσαν το τεμπεσίρι (κιμωλία) στη θάλασσα / σκουπίδια ενώπιον των πελατών, ως απάντηση σ’ αυτούς που ζητούσαν να τα «γράψει κάτω απ’ το σφουγγάρι» / «γράψτα-σβήστα».
Βλ. σχετικό ρεμπέτικο «στου Λινάρδου την ταβέρνα» (... κι άλλος ζούλα την καρφώνει ... = φεύγει κρυφά χωρίς να πληρώσει, ... βρε Λινάρδο ταβερνιάρη γράψτα όλα στο σφουγγάρι ...)
Ο Ζήκος (βλ. «Της κακομοίρας)», σε απάντηση στα απαιτητικά παλαμάκια παραγγελίας του γυαλάκια μπαταξή πελάτη, επεσήμανε: «... να παλαμοκροτάνε αυτοί που πληρώνουνε κι όχι εσύ που θέλουμε τρεις κιμωλίες στο γράψε-σβήσε τη βδομάδα για σένα ...».
Πάλι μου βούτηξες τον αναπτήρα μου; Δέκα έχω χάσει τον τελευταίο μήνα και μ' αυτόν έντεκα. Γιατί δεν πας μέχρι το περίπτερο να πάρεις πεντ-έξι βρε παλιο-μπαταξή;
26 comments
Hank
Λαογραφικός πλούτος! Μπράβο!
HODJAS
Ευχαριστώ, αλλά να μην συγχέεται μ' αυτήν που αρνείται να πληρώσει αποτυχημένη προσθετική (μποτοξού)...
jesus
προφέρεται και μπαταχτσής.
jesus
κ άλλη φορά θα διαβάζω καλύτερα.
BuBis
batak στα τούρκικα είναι ο βούρκος αλλά και κάτι που δεν σώζεται - το (με) χωρίς ελπίδα (παρέβαλε και κύλισε στον βούρκο)
Μιτζνούρ
HODJAS σωστά τα περί μπαταξή. Η λέξη προέρχεται από παραφθορά του Bektaşi. .
Το Ισλάμ, πέραν της γνωστής αδρής διαίρεσης σε Shia και Suna, είχε κι ένα μεγάλο αριθμό ταγμάτων με ιδιαίτερη διδασκαλία (παραδὀσεις και μουσική) τους λεγόμενους sufiyim, οι οποίοι μερικές φορές θεωρούνταν αιρετικοί και διώκονταν. Το πιο γνωστό είναι οι Στροβιλιζόμενοι Δερβίσιδες (του Malawana κατά κόσμον Jalal adDin arRumi). Η ιδιαίτερη διδασκαλία καθενός από τα τάγματα αυτά λέγεται tarika (Οδός). Οι Bektaşi είναι μια tarika από τις σημαντικότερες στα Βαλκάνια, και σήμερα είναι δραστήριοι στη Βοσνία, στην Αλβανία και την Τουρκία, όπου συμφύρονται συχνά με τους Alewit. Παλαιότερα οι tarika αυτές δέχονταν ως μέλη τους και μη μουσουλμάνους. Κατά την Τουρκοκρατία πολλοί έλληνες ήσαν Bektaşi χωρίς να παύουν να είναι χριστιανοί. Αυτοί θεωρούνταν μεταξύ τους αδελφοί και δεν πολεμούσαν. Ένα τραγικό παράδειγμα ήταν αυτό του Οδυσσέα Ανδρούτσου, ο οποίος ήταν Bektaşi κι επειδή αρνούνταν να πολεμήσει εναντίον ορισμένων τούρκων που ήσαν επίσης Bektaşi κατηγορήθηκε ως προδότης, φυλακίστηκε στην Ακρόπολη και τελικώς εκτελέστηκε από τον Ιωαννη Γκούρα. Φαίνεται πως πολλοί Bektaşi αργότερα εξετράπησαν ή με το πρόσχημα ότι είναι Bektaşi εξαπατούσαν, κι έτσι η λέξη πήρε τη σημερινή σχετλιαστική σημασία. Σε παρακαλώ δες σχόλιό μου στις λέξεις Αγύρτης και Βλάμης.
Μιτζνούρ
Ξέχασα να πω ότι οι πνευματικοί καθοδηγητές των Bektaşi ήταν ο dede (αντίστοιχο του guru στους ινδουιστές) λέξη από την οποία προέρχεται και το γνωστό επώνυμο Δέδες
HODJAS
Ωραίος!
sarant
Ο μπαταξής αποκλείεται να είναι παραφθορά του μπεκτασή! Όπως λέει ο BuBis, είναι από το batak, βούρκος, ενώ από την ίδια ρίζα είναι και ο μπατίρης (που έχει βουλιάξει οικονομικά).
deinosavros
Ετς. Όλα αυτά από το ρήμα batmak = βυθίζομαι, καταστρέφομαι. Από κεί και η λέξη batι = δύση (εκεί που βυθίζεται ο ήλιος).
vikar
Απ' όπου και ο μπάτης δηλαδή (δυτικός άνεμος)...
Vrastaman
Μα αυτός δεν ήρθε από την ανατολή το '22;
vikar
Βασικά, απ' τη θάλασσα μας ήρθε, εξού κι' οι ορισμοί των λεξικών.
vikar
:-Π
deinosavros
Διατηρώ τις επιφυλάξεις μου. Με μιά βιαστική ματιά στο νέτι, τον βρήκα ως θαλάσσια αύρα, χωρίς αναφορά στην κατεύθυνσή του. Επιπλέον, ένα παλιό τουρκικό κωλολεξικάκι που έχω πρόχειρο εδώ στη δουλειά, τον ορίζει ως ελαφρύ θαλασσινό αέρα, όπερ σωστόν, και δίνει τη λέξη imbat. Αυτή η αρχική αύξηση με το i- μου φέρνει σε μάλλον ελληνική τουρκοποιηθείσα λέξη.
HODJAS
Ε, αυτό σου λέει. Θα εμπατάρουμε τη Δύση (όπως η Σουσού το Κολωνάκι)...
:-Ρ
deinosavros
Ρ' α πάαινε να δεις αν φυσάει ο μπάτης :-P
HODJAS
Μνημονιακός;
:-Ρ
deinosavros
Μ'νί-μουνί-ακός :-P
iron
και όπως μου είπε σήμερα ένας λαγαναγορίτης, άμα σε πούνε στη ράμπα (δηλ. στη λαχαναγορά) μπαταξή, αλλάζεις δουλειά, δε σε παίρνει να ξαναπάς.
patsis
... πώς λέμε τον μαυραγορίτη την Καθαρά Δευτέρα; (μαλακία αλέρτ)
patsis
Λαγαναγορίτη. Ironick :-pppppp
vikar
Πώωώς;...
vikar
[ποιός αλλάζει τη σειρά στα σχόλια πάλι;... :-Ρ]
Κυρ Μητσος
απο το Εν Αγγλια και μετα ολα (με εξαιρεση τον Ζηκο) ειναι ασχετα με το λημμα. Αλλο ο μπαταχτσης (η αλλιως το μπατακι) αλλο ο τρακαδορος και αλλο ο σαλταδορος. Το παραδειγμα με τον αναπτηρα αν μη τι αλλο...θλιβερο.
donmhtsos
1.@ Κυρ Μητσος. Κατ' αρχάς καλώς ώρισες. Η κριτική είναι καλή, είτε συμφωνούμε, είτε όχι. Δεν συμφωνώ με το σχόλιό σου για το περιεχόμενο του λήμματος. (Προσωπικώς συμφωνώ με το σχόλιο του Hank περί λαογραφικού πλούτου). Εν τούτοις πιστεύω κι εγώ ότι το παράδειγμα δεν είναι επιτυχημένο. Διαφωνώ όμως με το ύφος του σχολίου σου και τον χαρακτηρισμό (θλιβερό). Αυτά μπορούν να δημιουργήσουν, χωρίς λόγο, οξύτητες που έχουν κοστήσει αρκετά στο site.
2.Θεώρησα σκόπιμο να κάνω τις παραπάνω διευκρινήσεις, προς αποφυγήν τυχόν παρεξηγήσεων λόγω παρομοίων ψευδωνύμων.
3.Η σιωπή μου κατά το τελευταίο χρονικό διάστημα αποτελεί ένα είδος διαμαρτυρίας για την εντελώς αχρείαστη κττμγ διαγραφή του Σφυρίζοντος. Αν κρίνω δε από την πρόσφατη δραστηριότητα του site, δεν είμαι ο μόνος που απουσιάζει.