Το πιατάκι στο οποίο κατέθεταν οι μερακλήδες τον οβολό τους υπέρ αναξιοπαθούντων μπουζουξήδων που αναγκάζονταν να βγουν με το ζητιανόξυλο στη γύρα από κουτουκίου εις κουτούκιον για τον επιούσιο.
Ετυμολογικώς, ο λημματογράφος εικάζει ότι η εδώ έννοια της λέξης συνδέεται με το σφουγγάρι που το βουτάς στον κουβά, κι όσο νερό κρατήσει.
Ιστορικώς, η σφουγγάρα στην Ελλάδα γνώρισε δόξες στην τριακονταετία 1930-1960, αν και αυτού του είδους η εύσχημη επαιτεία (βλ. παράδειγμα Νο 2 ) ουδέποτε (ευτυχώς) εξέλιπε σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη. Αν και οι πλανόδιοι μουσικοί κάποτε κοσμούσαν με την Τέχνη τους βασιλικές αυλές, οι ρεμπέτες στους οποίους αναφέρεται το λήμμα είχαν μάλλον διαταραγμένες σχέσεις με την εξουσία (βλ. παράδειγμα Νο 1).
Στις μέρες μας, το πάλαι ποτέ πιατάκι έχει αντικατασταθεί από κάποια μπανάνα, ταγάρι, κασκέτο, ή, στην περίπτωση των στατικών και όχι περιφερόμενων μουσικών (βλ. παράδειγμα Νο 4), από την ανοιχτή επί του εδάφους θήκη του οργάνου τους.
Το λήμμα είναι αφιερωμένο σε όλους τους μουσικούς του σάιτ.
- [...] Για να ζήσω γύρισα και με το πιατάκι από ταβερνάκι σε ταβερνάκι. Δεν είναι ντροπή. Αλλού μ' αφήνανε αλλού με διώχνανε. Μέχρι που με πιάσανε επί αλητεία. Τ' ακούς ; Με πιάσανε επί αλητεία. Ρε πού καταντήσαμε.
(Γιώργος Μουφλουζέλης, από τη Ρεμπέτικη Ανθολογία του Τάσου Σχορέλη, εκδ. Πλέθρον).
- [...] ο Μαρινάκης, παρέα με τον Ποτοσίδη [...] στις άσχημες στιγμές γυρίσανε με το πιατάκι (το σφουγγάρι όπως το λέγαμε) από κουτούκι σε κουτούκι [...] Όποιος από τους παλιούς έχει πει πως δεν το έκανε αυτό, λέει ψέματα [...] Το έκανα κι εγώ [...] «εύσχημη επαιτεία» [...] το όργανο τότε το λέγαμε ζητιανόξυλο [...]
(Γιάννης Μπαφούνης ή Σαμιώτης, ομοίως).
- [...] βγήκα πολλές φορές στο «σφουγγάρι» [...] από ταβέρνα σε ταβέρνα, παίζαμε και τραγουδάγαμε κι ύστερα βγάζαμε πιατάκι, το λεγόμενο σφουγγάρι [...] Ο Μάρκος, ο Γενίτσαρης, ο Κηρομύτης, ο Μπαγιαντέρας, ο Ρούκουνας, ο Χατζηχρήστος [...]
(Μαρίνος Γαβριήλ ή Μαρινάκης, ομοίως).
- Ήμουνα εξασκημένο ζητιανάκι. Καθηγητής στη Σφουγγάρα. Ξέρεις τι είναι η σφουγγάρα ; Βουτάς το όργανό σου, πας και κάθεσαι εκεί που περνάει ο πολύς κόσμος, αρχινάς να παίζεις, σε βλέπει ο άλλος, του αρέσεις και σου πετάει το κέρμα του.
(Στέλιος Βαμβακάρης, εδώ).
12 comments
HODJAS
Γαμεί απλά.
Mr. Cadmus
Μέγα σέβας.
Στις μέρες μας, η σφουγγάρα συνεχίζεται στα πανηγύρια. Μπροστά από την ορχήστρα υπάρχει ένα κουτί (ή κάτι που χρησιμεύει ως κουμπάρας τέλος πάντων) όπου οι γλεντζέδες αφήνουν τα ευρώπουλα, ενώ δίνουν στην ορχήστρα την παραγγελιά τους. Τυπικά, ο αρχηγός ή ο μπροστάρης της ορχήστρας δεν ακουμπάει το σφουγγάρι, μιας και υποτίθεται ότι είναι ο πιο καλοπληρωμένος απ' όλους, οπότε τα χρήματα μοιράζονται στους οργανοπαίκτες.
Σφουγγάρι επίσης παίζει και εις τας Εσπερίας, όπου η τέχνη του δρόμου δεν έχει (ευτυχώς) καμία σχέση με τα εδώ κατεστραμένα τζιβιτζιλίκια, αλλά θεωρείται ισάξια πολιτισμική έκφραση ασχέτως του χώρου στον οποίο πραγματώνεται. Και εκεί μπορεί κανείς να βγάλει και καλά λεφτά από τις «παραστάσεις». Δεν είναι αστικός μύθος, το'χω δει στην πράξη.
deinosavros
Φχαριστώ μάγκες. Κάδμε, όντως έτσι όπως τα λες είναι στας Ευρώπας. Ειδικά στη Γερμανία έχω δει εκπληκτικές μίνι συναυλίες στους δρόμους, αλλά και ρεσιτάλ κλασικής κιθάρας και ουάν-μαν σόου. Να 'ναι καλά οι άνθρωποι.
Από την άλλη, αυτό που περιγράφεις για τα πανηγύρια, εφόσον εμπλέκεται παραγγελιά, μου φέρνει περισσότερο στο έθιμο της χαρτούρας, επιπλέον πρόκειται για την «επισήμως εγκεκριμένη» ας πούμε ορχήστρα του γλεντιού. Έχω όμως και χρόνια να βρεθώ σε πανηγύρι...
Pirate Jenny
Σπεκ!
Υποπερίπτωση (αντί τραγιάσκας/κασκέτου) για πιο πανκ καταστάσεις, τύπου «συναυλία αλληλεγγύης στην κατάληψη τάδε»:
- Και τώρα θα περάσει ένα κράνος...
iron
ωραίος. αχρείαστη νάναι η σφουγγάρα βέβαια..
patsis
Βλ. και θα περάσει κράνος.
Mr. Cadmus
Άιρον, είτε χρειάζεται είτε όχι, το σφουγγάρι είναι θεσμός. Όσο θεσμός είναι κανονικά και το φιλοδώρημα στις γκαρσόνες, άσχετο με το αν άλλοι είναι σπαγκογύφτουλες.
Ντάινο, η αλήθεια είναι ότι πέραν του διαφορετικού χώρου (ταβέρνα-πλατεία), δεν νομίζω ότι η χαρτούρα έχει μεγάλη διαφορά από την σφουγγάρα. Δηλαδή, η λογική είναι πάνω-κάτω η ίδια. Ή έτσι νομίζω τουλάχιστον.
deinosavros
Ναι, απλώς η χαρτούρα είναι πιό «θεσμοθετημένη» ένα πράμα. Τι κάθομαι και ψειρίζω τώρα θα μου πεις. Σωστό κι αυτό.
deinosavros
Δλδ η διαφορά χαρτούρας και σφουγγάρας είναι η διαφορά μεταξύ κοινοβουλευτισμού και κινήματος (τ' είπα τώρα !!!).
Vrastaman
Στος.
deinosavros
Και ο γέρων αποφασίζει ν' αφήσει επί καθίσματος το όργανόν του και λαμβάνει ανά χείρας δισκάριον, όπερ είχεν ήδη προαποθέσει εξ αρχής. Άρχεται δε περιερχόμενος τα τραπέζια. Οι πελάτες θέτουν τας χείρας εις τα θυλάκιά των ως να προησθάνοντο ότι εκεί έμελλε να καταλήξη όλη η ιστορία, και αναζητούσι μετ' ανυπομονησίας ή αγανακτήσεως πεντάλεπτα. Πολλοί τον εκδιώκουσιν αποτόμως. Άλλοι τον ειρωνεύονται βαναύσως. [...]
Μιχ. Μητσάκη «Εν τω ξενοδοχείω». Πρώτη δημοσίευση Εστία 12/3/1889.
Μιχ. Μητσάκης Πεζογραφήματα, εκδ. Νεφέλη 1988.
deinosavros
Εδώ η άλλη όψη